کاشی کاری به عنوان هنری بسیار قدیمی و جذاب در حوزه ساختمان سازی شناخته می شود که برای تزئین نمای بیرونی و داخلی بناها به خصوص اماکن مذهبی به کار می رود. انواع کاشی کاری ایرانی از تنوع بالایی برخوردار است که می تواند در مکان های مختلفی استفاده شوند.
در این مطلب قصد داریم کمی در مورد تاریخچه کاشی کاری در قبل و بعد از ورود اسلام به ایران و کاشی کاری در جهان صحبت کنیم؛ همچنین شما در این مقاله با انواع کاشی کاری در ساختمان آشنا خواهید شد.
تاریخچه هنر کاشی کاری در ایران و جهان
ابتدایی ترین نوع کاشی کاری که مفهوم نزدیک تری به کاشی کاری امروزی دارد مربوط به 4700 سال قبل از میلاد در مصر است؛ همچنین در 7000 سال قبل از میلاد کاشی سازی در ناحیه بین النهرین ساحل شرقی رودخانه دجله رواج یافته بود.
در تعداد زیادی از تمدن های باستان برای تزئین معماری ها از کاشی کاری های کوچک رسی پخته شده به شکل مربعی کوچک استفاده می شده است. علاوه بر این کاشی کاری در ایران نیز یک هنر سنتی اصیل و قدیمی به شمار می رود و کاشی های فیروزه ای اصفهان از زیباترین و قدیمی ترین انواع کاشی کاری ایرانی محسوب می شوند.
از قرن هشتم تا اواخر قرن دوازدهم هجری هنر کاشی کاری برای تزئین بناها کاربرد زیادی داشته است تا جایی که کاشی کاری با نقوش گل و بوته و نوع خشت و هفت رنگ که بیشتر در مساجد به کار می رفت برای تزئین منازل نیز استفاده شد.
انواع کاشی کاری ایرانی قبل و بعد از ورود اسلام به ایران
یکی از چشم نوازترین انواع کاشی کاری ایرانی در قبل از اسلام مربوط به 2500 سال قبل در کاخ آپادانای شوش و زمان پادشاهی داریوش است؛ در این کاخ دیوارهای داخلی با تمثیل های شیر بال دار، گارد جاویدان داریوش و گل نیلوفر آبی با استفاده از کاشی لعاب دار تزئین شده بودند.
اما کاشی کاری بعد از ورود اسلام به ایران نیز تاریخچه قابل تأملی دارد؛ در این دوران آثار هنری جذاب و غنی به وجود آمد که تا کنون در بناهای معروف می توانیم آن ها را ببینیم. در عهد ایلخانی بناهای کاشی کاری شده که در جریان حمله اقوام مغول تخریب شده بودند مرمت شدند.
در دوره ایلخانی لاجوردینه یا سفال جای میناکاری را گرفت و قطعات قالب ریزی شده با رنگ های زیبایی لعاب داده می شدند که از آن جمله می توان به رنگ های سفید، لاجورد و فیروزه ای اشاره کرد. همچنین بر وری لعاب رنگ های قرمز، سیاه یا قهوه ای اضافه می شد و مجدد کاشی در کوره قرار می گرفت.
بعد از دوره ایلخانی قاب های عظیم زرین فام و کتیبه ها جای خود را به کاشی های معرق موزائیکی، تک رنگ و چند رنگ دادند. در عهد تیموری و اواخر قرن نهم هجری هنر کاشی کاری هفت رنگ جانشین کاشی معرق شد؛ زیرا نصب کاشی های معرق دشوار و وقت گیر بود؛ اما هفت رنگ تکنیکی ارزان و سریع به شمار می رفت که کار استاد کاشی کاری را راحت کرده بود و ترکیب رنگ های مختلفی را بر روی کاشی امکان پذیر می کرد.
روش های کاشی کاری در ساختمان
برای استفاده از انواع کاشی کاری در ساختمان چندین روش وجود دارد که هر یک مزایا و معایب خاصی دارند در ادامه به معرفی آن ها می پردازیم.
کاشی کاری سنتی
هنر کاشی کاری قدمت دیرینه ای در ایران و جهان دارد که با گذشت زمان و پیشرفت علم روش ها و مدل های مختلف و متنوعی از کاشی کاری و انواع کاشی ایجاد شده است. کاشی کاری سنتی یکی از متداول ترین روش های کاشی کاری است که در آن از ابزار نصب کاشی به خصوصی استفاده می شود؛ همچنین این نوع روش کاشی کاری برای تزئین بناهایی همچون مساجد، کاروانسراها، کاخ پادشاهان و منازل اعیان شهر از گذشته تا کنون رواج داشته است.
کاشی کاری سنتی بیشتر هنر دست معمار هنرمند است و تفاوت اساسی با روش کاشی کاری مدرن دارد؛ در روش سنتی تزئین بنا با کاشی از تکنیک نقاشی و چیدمان صحیح کاشی ها در محل مناسب خود بهره گرفته می شود. معروف ترین نوع کاشی کاری سنتی شامل کاشی کاری مُعَرَق، کاشی کاری هفت رنگ، کاشی کاری مَعقِلی، کاشی کاری مُقَرنَس، کاشی کاری مشبک، کاشی کاری مینایی و سنتی زرین فام هستند.
کاشی کاری مدرن
در روش کاشی کاری مدرن به لطف تکنولوژی معمار یا کاشی کار برای تزئین بنا با کاشی کمتر دچار مشقت می شود؛ در روش مدرن انواع کاشی در کارخانه ها با کمک دستگاه های پیشرفته تولید می شود و سپس در محل کار با استفاده از روش هایی مثل دوغاب، ملات و چسب در جای خود در بنا نصب می شوند. انواع کاشی کاری در ساختمان به صورت مدرن مواردی مثل موزاییک براق، کاشی کاری هندسی با نقوش هندسی، کاشی کاری حصیری یا کاشی مترویی را شامل می شود.
روش های نصب کاشی در روش کاشی کاری مدرن
در هنگام نصب کاشی باید نکات مهمی را مدنظر داشت تا کاشی کاری با دقت و زیبایی در جای خود قرار گیرد و جذابیت خود را بتواند روی دیوار یا سقف به خوبی نشان دهد؛ برای مثال روش صحیح بند کشی بعد از کاشی کاری اهمیت زیادی دارد و علاوه بر اینکه باعث استحکام کاشی در جای خود می شود می تواند نظم خاصی در چیدمان کاشی را نمایش دهد. در ادامه با سه روش نصب انواع کاشی کاری ایرانی آشنا می شویم.
کاشی کاری ملاتی
کاشی کاری ملاتی در رج های انتهایی کار و زیر سقف برای نصب کاشی کاربرد دارد؛ زیرا استفاده از دوغاب در زیر سقف و رج آخر امکان پذیر نیست و کاشی کاری ملاتی روش مناسبی برای نصب کاشی در این دو محل است. در این روش باید ابتدا سطح زیر کار با کمک اندود ماسه و سیمان کاملاً صاف و یکدست گردد و بعد از خشک شدن اندود کار نصب کاشی انجام شود.
کاشی کاری دوغابی
برای نصب کاشی روی دیوار از روش کاشی کاری دوغابی استفاده می شود؛ برای شروع کار باید درجه بندی کاشی و سرامیک را از طریق محاسبه و تعیین خط تراز کاشی دیوار به دقت انجام داد. رج اول در کاشی کاری خط تراز با کمک شلنگ تراز ایجاد شده و زیرکار با ماسه نرم پوشانده و می کوبند؛ همچنین تراز سطح رج اول دیوار را با شمشه مسطح می کنند.
برای ثابت کردن کاشی روی دیوار در روش کاشی کاری دوغابی از خمیر گل رس استفاده می شود و بعد از محکم چسبیدن کاشی و انجام ترازبندی دوغاب کاری در دو مرحله صورت می گیرد. در مرحله اول دوغاب دادن به اندازه یک سوم کاشی روی سطح دوغاب ریخته می شود و بعد از کمی خشک شدن مرحله دوم دوغاب را می ریزند.
کاشی کاری چسبی
یکی از انواع کاشی کاری در ساختمان، کاشی کاری چسبی است که روش مدرنی در نصب و مرمت کاشی و سرامیک به شمار می رود. در شرایطی که می خواهید روی کاشی های قدیمی، کاشی جدید نصب کنید استفاده از کاشی کاری چسبی روش مناسبی است. در روش کاشی کاری چسبی باید سطح قبل با تیشه کنده و زبر شده و هر نوع گرد و غبار از روی سطح پاک شود؛ سپس چسب مخصوص را روی سطح ریخته و کاشی های جدید نصب شوند.
آشنایی با انواع کاشی کاری ایرانی
دسته بندی کاشی ها در کارخانه های تولید کننده کاشی براساس شیوه و مراحل تولید کاشی انجام می شود؛ مدل های متنوعی از کاشی ایرانی وجود داشته که کاربردهای مختلفی دارند در ادامه با هر یک از انواع کاشی سنتی در ایران آشنا می شویم.
1. کاشی کاری معقلی
کاشی کاری معقلی یکی از انواع کاشی کاری ایرانی در معماری سنتی کشورمان است؛ در این نوع کاشی کاری شاهد طرح های هندسی متنوعی هستیم که از تلفیق اشکال هندسی خلق شده اند. اندازه کاشی ها در کاشی کاری معقلی خیلی کوچک هستند که به صورت افقی، عمودی یا مورب نصب می شوند.
در این نوع کاشی کاری برای ایجاد طرح اولیه از نوشته و خطوط کوفی زاویه‌دار و خانه های شطرنج بهره می گیرند؛ برای مثال نام علی در آرامگاه و عمارت مشهد میر بزرگ در آمل به صورت خطوط کوفی زاویه‌دار یا بنایی با کاشی کاری معقلی نوشته شده است.
2. کاشی کاری خشتی یا هفت رنگ
انواع کاشی کاری ایرانی اسلامی با نام کاشی کاری هفت رنگ معروف است که از تلفیق خشت های ظریف لعاب دار ساخته شده و در آن از رنگ های متنوع و نقوش اصیل ایرانی استفاده می شود. کاشی هفت رنگ یادگاری از دوران صفویه است که امروزه نیز از این نوع کاشی در بناهای تاریخی و مقبره ها و مساجد نیز استفاده می کنند و در مقایسه با دیگر کاشی کاری های سنتی کاربرد بیشتری دارد.
کاشی هایی که در کاشی کاری خشتی استفاده می شوند بسته به جایی که به کار می روند اندازه متفاوت دارند؛ بنابراین در هنگام نصب کاشی در این نوع کاشی کاری باید با نحوه محاسبه متراژ کاشی و سرامیک برای هر محل خاصی توجه کرد. به طور کلی ابعاد کاشی در کاشی کاری هفت رنگ ۲۰×۲۰ سانتیمتر است؛ ولی در ساخت مسجد و گنبدها کاشی هایی در ابعاد ۱۵×۷٫۵ یا ۲۰×۱۰ سانتی متر مناسب هستند.
3. کاشی کاری مُقَرنَس
یکی از قدیمی ترین انواع کاشی کاری ایرانی، کاشی کاری مقرنس است که در ابتدا جنبه ساخت و ساز و ساختمانی داشت و به مرور به عنوان هنر تزئینی استفاده شد. کاشی کاری مقرنس به شکل پله پله یا قندیل های آویزان دیده می شود و به چندین روش قابل انجام است که در تمام روش ها باید طرح اولیه با استفاده از گچ، آهک و آجر تهیه شود و سپس طبق نقشه برش و قندیل روی دیوار یا سقف اجرا گردد. کاشی کاری مقرنس را به چهار روش شامل مقرنس های جلو آمده، روی هم قرار گرفته، مقرنس معلق و مقرنس لانه زنبوری انجام می دهند.
4. کاشی کاری مشبک
از قدیم کاشی کاری مشبک در ساختمان های ایرانی به دلیل آفتاب شدید تابستان و اقلیم خاص کشورمان مورد استفاده قرار گرفته است؛ زیرا باعث تعدیل نور آفتاب می شود و هم از طریق این مشبک ها تهویه طبیعی صورت می گیرد. طرح های کاربردی در کاشی کاری مشبک شامل اشکال هندسی چهار ضلعی ها، پنج ضلعی ها، شش ضلعی ها و سه ضلعی ها هستند که در بناهای مختلف از آن ها برای تزئین نمای داخلی و بیرونی استفاده می شود.
4. کاشی کاری نره ای یا صابونکی
قدمت کاشی نره به دوران بسیار قدیم معماری ایرانی دوره اسلامی بر می گردد و از عناصر تزئینی بناهای مذهبی به خصوص گنبدها و طاق ها و غیرمذهبی محسوب می شود که مقاومت بالایی در برابر عوامل جوی دارد. کاشی نره ای یا صابونکی به کاشی گنبد نیز معروف است که در معماری ایرانی اسلامی به شکل مستطلیل و مقطع ذوزنقه ای استفاده می شود. این نوع کاشی کاری طرح ها و رنگ های متنوع و زیبایی داشته و کاربرد زیادی در تزئین مساجد، گنبدها و بناهای مذهبی دارد.
در تولید کاشی نره از خاک رس با رنگ طبیعی، لعاب با خاصیت براقیت و سیلیس استفاده می شود؛ به همین دلیل کاشی نره ای عنصری خاص برای زیباسای و تزئینات ساختمان ها به شمار می رود. در سراسر جهان گنبدهایی که با کاشی کاری نره ای ساخته شده اند به عنوان آثار معماری و هنری معروف شناخته می شوند؛ معروف ترین بناهایی که با استفاده از کاشی کاری صابونکی ساخته شده اند گنبد سلطانیه زنجان، گنبد مسجد گوهرشاد، حرم امام رضا (ع)، گنبد مسجد جامع عباسی (مسجد شاه)، گنبد مسجد امیر چخماق یزد و گنبد مسجد شیخ لطف‌الله است.
5. کاشی کاری گره
یکی دیگر از انواع کاشی کاری ایرانی، کاشی کاری گره چینی است که در آن خطوط به هم متصل شده و شبکه ای پیوسته که لبه ها با هم ترکیب شده اند در کل کاشی کاری ایجاد می شود. هنر کاشی کاری گره بر روی کاشی هایی در ابعاد 20 در 20 سانتیمتر به صور برجسته اجرا شده و دارای یکنواختی و هماهنگی چشم نوازی در نصب هستند. کاشی کاری گره چینی به دلیل ویژگی های منحصربه فردی که دارد در بناهای مختلفی از جمله مساجد و اماکن مذهبی، حمام های سنتی، فضاهای داخلی و خارجی و مکان های تاریخی و فرهنگی استفاده می شود.
6. کاشی کاری کاشی معرق
کاشی کاری معرق یکی از زیباترین انواع کاشی کاری ایرانی محسوب می شود؛ در این نوع کاشی کاری در ابتدا طرح اولیه توسط استاد ماهر روی کاغذ کشیده شده و براساس آن کاشی را می تراشند و رنگ می کنند. در مرحله بعد که رگ کاشی خشک شد از کنار هم چیدن کاشی ها طرح بی نظیری خلق می شود.
انواع کاشی کاری در ساختمان
در طول زمان صنعت کاشی کاری با تولیدی انواع کاشی و سرامیک های جدید و روش های نصب مدرن تحولات مثبتی داشته و همین تغییرات باعث افزایش قیمت کاشی و کارشی کاری شده است. برای مثال قیمت کاشی پرسلان بسته به اینکه در چه ابعاد و در کدام کارخانه ای و برای چه کاربردی تولید شود با قیمت های متفاوتی در بازار عرضه می گردد.
1. کاشی کاری کلاسیک
در روش کاشی کاری کلاسیک از قالب های کوچکی به فرم چهارچوب برای قرار دادن کاشی در سطح مورد نظر استفاده می شود؛ سپس کاشی را در محل خود با چسب ثابت و فاصله بین کاشی ها را تنظیم می کنند در گام بعد فضای خالی بین کاشی ها را با ماده ای به نام گروت پر می کنند که نقش مهمی در افزایش استحکام کاشی دارد.
2. کاشی کاری موزاییکی
هنگامی که کاشی کاری به طریقه موزاییکی قرار است کنار هم چیده شوند باید سطح کار بدون ترک باشد؛ همچنین محلی که کاشی گذاشته می شود بایستی به وسیله موادی مثل چوب، الیاف یا میله احاطه شود و با استفاده از ماده گروت فضای بین کاشی ها پر گردد.
3. مجسمه سازی کاشی کاری
در این روش کاشی را در ابعاد دلخواه برش می دهند و آن ها را روی تخته های چوبی مشابه می چسبانند. در مرحله بعد باید به صورت دقیق این کاشی ها را پشت کاشی های الگویی قرار داده تا مجسمه ها یا نقشه های مدنظر ساخته شوند.
4. کاشی کاری عادی
در کاشی کاری عادی به صورت مستقیم کاشی روی سطح مورد نظر نصب می شود و با کمک تورهای فلزی که می تواند توری مرغی یا توری پرسی یا پلاستیکی باشد از هم فاصله داده می شوند و فضای بین کاشی ها با ماده گروت پر می گردد.
تجهیزات مورد نیاز برای کاشی کاری
برای انجام انواع کاشی کاری در ساختمان معمولاً به لوازم و ابزار خاصی نیاز است که مهم ترین آن ها موارد زیر هستند.
- ابزارهای برش و شکل دهی کاشی شامل قیچی های کاشی، آج کاشی و تراشکاری کاشی
- خراطی کاشی برای ایجاد سوراخ در کاشی به منظور نصب کاشی روی دیوار یا زمین
- تراشکاری کاشی به منظور برش و شکل دهی کاشی در اندازه ها و به اشکال دلخواه
- چسب کاشی برای استفاده در مراحل نصب کاشی روی سطح مدنظر
- ابزار سیم کشی به منظور اتصال برق به یک لامپ دیواری یا سوئیچ
- مواد تزئینی مثل گچ کاشی، رنگ ها و تخته نویسی کاشی برای تزئین یا ترمیم خراشیدگی رنگی کاشی
- وسایل ایمنی شامل عینک ایمنی، دستکش، ماسک و کاپ
- ابزار اندازه گیری مثل خط کش راهنما، ماهواره نصب و ترازبندی به منظور بررسی و اندازه گیری صحیح کاشی ها و قطعات مورد نیاز
بهترین روش انواع کاشی کاری در ساختمان
با توجه به نیازها و شرایط خاص هر پروژه ساختمانی می توان از روش های مختلفی برای کاشی کاری استفاده کرد؛ بعضی از بهترین روش های کاشی کاری در ساختمان به شرح زیر است.
- استفاده از پانل های کاشی: منظم ترین و سریع ترین شیوه نصب کاشی به کارگیری پانل های کاشی است؛ در این روش از قبل تمام کاشی ها باید در پانل های بزرگ قرار داده شوند و هم زمان نصب آن ها روی سقف و دیوارها انجام گیرد. نکته مهم در استفاده از پانل های کاشی تولید کمِ ضایعاتِ حاصل از کاشی کاری است.
- به کارگیری کاشی های سریع السیر: در این روش کاشی ها از قبل بر روی شبکه پلاستیکی قرار داده شده اند و در هنگام کاشی کاری به سرعت روی سطح مدنظر نصب می شوند. کاشی های سریع السیر گزینه مناسبی برای پروژه هایی است که زمان زیادی را به خود اختصاص می دهند؛ زیرا این نوع روش نصب کاشی در زمان و هزینه صرفه جویی زیادی می کند.
- نصب کاشی با تسمه های چسبنده: در این شیوه کاشی کاری کاشی ها را به کمک تسمه هایی چسبنده روی سطح نصب می کنند. این روش کاشی کاری همانند پانل های کاشی و کاشی های سریع السیر سریع و آسان بوده و ضایعات کاشیِ اندکی تولید می کند.
قیمت انواع کاشی کاری ایرانی
عوامل مختلفی همچون مساحت کار، نوع و جنس کاشی، سختی کار و نصب کاشی روی قیمت کاشی کاری تاثیرگذار هستند. در زمان انتخاب روش کاشی کاری برای تعیین قیمت نصب کاشی باید مواردی شامل عمودی یا افقی بودن محل نصب، متراژ محل نصب، دستمزد کاشی کار و نصاب ماهر، جنس و ابعاد کاشی، تعمیرات و زیرسازی مکان کاشی کاری و روش کاشی کاری را مدنظر قرار داد.
جمع بندی
کاشی و هنر کاشی کاری در کشورهای اسلامی دارای تاریخچه دیرینه ای است که در اماکن مذهبی و تاریخی می توان آثار به جا مانده از دوره های قبل را از نزدیک مشاهده کرد. در قدیم ساخت کاشی و نصب آن با سختی های فراوانی همراه بود که با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی این دشواری تا حد زیادی برطرف شد و کاشی کاری به یک حرفه راحت و جذاب تبدیل گردید.
امروزه انواع کاشی در کارخانه ها تولید می شود و برای به کارگیری در معماری و سایر هنرهای تزئینی در دسترس افراد قرار می گیرد. در این مطلب با انواع کاشی کاری ایرانی همچون کاشی معرق، مشبک و مقرنس آشنا شدیم و در ادامه به شرح انواع کاشی کاری در ساختمان که شامل کلاسیک، عادی، موزاییکی و مجسمه سازی است پرداختیم.